لینک اینستاگرام:https://www.instagram.com/mahsa_jasur?utm_sourc

بررسی رابطه استرس شغلی و سلامت روان با تاکید بر نقش واسطه ای راهبردهای مقابله ای در کارمندان سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان

فهرست مطالب

فهرست جداول

بررسی رابطه استرس­ شغلی و سلامت روان با تاکید بر نقش واسطه­ای راهبردهای مقابله­ای

در کارمندان سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان

چکیده

هدف اصلی این پژوهش بررسی رابطه استرس­ شغلی و سلامت روان با تاکید بر نقش واسطه­ای راهبردهای مقابله­ای در کارمندان، بود. بدین منظور، از بین کارمندان سازمان جهاد کشاورزی استان زنجاندر سال 1393، با استفاده از فرمول کوکران 241 نفر (214 نفر مذکر و 27 نفر مؤنث)، به شیوه­ی نمونه­گیری تصادفی طبقه­بندی شده، انتخاب شدند و با استفاده از پرسشنامه استرس شغلی هلریگل و اسلوکام، پرسشنامه سبک­های مقابله با رویدادهای استرس­زا (CISS) و پرسشنامه سلامت عمومی گلدبرگ و هیلر (GHQ-28)، مورد ارزیابی قرار گرفتند. داده­های به دست آمده با استفاده از روش تحلیل مسیر، مورد ارزیابی آماری قرار گرفتند. یافته­ها نشان داد استرس شغلی و ابعاد آن قادر به پیش­بینی تغییرات مربوط به سلامت روان و همچنین راهبردهای مقابله­ی مسأله­مدار و هیجان­مدار آزمودنی­ها می­باشد. یافته­ها همچنین نقش واسطه­گری شیوه­های مقابله­ با استرس مسأله­مدار و هیجان­مدار را در رابطه بين استرس شغلی و سلامت روان مورد تأیید قرار داد. با توجه به یافته­ها می­توان سلامت روان را با افزایش راهبرد مسأله­مدار از طریق آموزش استفاده از این نوع راهبردها و همچنین کاهش راهبردهای هیجان­مدار بهبود بخشید.

واژگان کلیدی:استرس شغلی، سلامت روان، راهبردهای مقابله­ای، کارکنان.

فصل نخست

کلیات پژوهش

1-1 مقدمه

بدون شک در جوامع امروزی بدون داشتن شغل، زندگی کردن، امکان­پذیر نیست و هر فرد به داشتن شغلی نیازمند است تا بتواند به سازمان اجتماعی بپیوندد و در جامعه جایگاه و منزلتی بیابد. با این حال شغل فقط راهی برای تأمین نیازهای ضروری زندگی نیست، بلکه به عنوان یک عنصر حیاتی در موقعیت اجتماعی افراد به شمار می­رود (ایاکوویدز، فونتولاکیس، کاپرینیس و کاپرینیس[1]، 2003). این در حالی است که شغل افراد یکی از عمده­ترین دلایل تنیدگی در زندگی­ آن­ها است. شغل برای هر فرد به عنوان عامل تشکیل دهنده­ی هویت اجتماعی، منبع تأمین نیازهای زندگی و تشکیل دهنده­ی هویت اجتماعی محسوب می­شود و از منابع مهم تنیدگی به شمار می­آید. در مشاغلی که در آن­ها ارتباط انسانی مطرح است تنیدگی بیشتری وجود دارد (رحمانی، بهشید، زمانزاده و رحمانی، 1389). استرس شغلی[2] امروزه به مسئله­اي شایع و پر هزینه در محیط­هاي کاري تبدیل شده است (هوئل، اسپارکس و کوپر[3]، 2006). تقریباً تمام اندیشمندان بر این نکته اذعان دارند که استرس نتیجه تعامل بین فرد و موقعیتی است که فرد، توانایی خود را به منظور پاسخگویی به مطالبات و فشار ناکافی می­داند به طوری که موسسه ملی ایمنی و سلامت شغلی[4] (1999)، استرس شغلی را به صورت پاسخ­های فیزیکی و عاطفی زیان­آور یک شخص در زمانی که شرایط شغلی با توانایی­ها، امکانات در دسترس و یا نیازهای نیروی کار مطابقت نداشته باشد تعریف می­کند. استرس­های شغلی از جمله استرس­هایی هستند که اگر بیش از حد باشند، می­توانند با ایجاد عوارض جسمی، روانی و رفتاری برای فرد سلامت وی را به مخاطره اندازند. همچنین وجود این فشارها، با تهدید اهداف سازمانی، می­تواند موجب کاهش کیفیت عملکرد فرد گردد (دیوس و نیواستورم، ترجمه طوسی، 1373). پيامدهاي سازماني استرس، کاهش عملکرد مناسب، افزايش تعداد غيبت­ها، موارد استعفا، کاهش تعهد سازماني و عدم امنيت شغلي کارکنان و ... مي­باشد (فرانکوئيس[5]، 2008). تحقیقات زیادي نشان دهنده وجود استرس شغلی و تحلیل جسمی و روانی زیاد در کارکنان می­باشد که منجر به فرار از شغل، برخورد میان کارکنان و جابجایی شدید، اختلال در سلامتی و ناتوانی در انجام وظایف، آسیب­پذیري در ارتباطات حرفه­اي، کاهش کیفیت مراقبت ارائه شده و نهایتاً نارضایتی و ترك شغل می­شود (دورایس و ویلکرسون[6]، 2003). در مطالعات متعدد که در زمينه تأثير استرس شغلي بر سلامت روانی[7] (نیترو و تاکاشی[8]، 1999؛ نیلان[9]، 2002؛ گسرون[10]، 2002؛ هاشمي­نژاد، رحيمي مقدم، محمديان و امیری، 1392؛ رزمی و نعمتی سوگلی تپه، 1390؛ شهرکی واحد، مردانی حموله، سنچولی و حامدی شهرکی، 1389؛ عقیلی­نژاد، محمدی، افکاری، عباس­زاده دیزجی، 1386) صورت گرفته است، استرس شغلی به عنوان یکی از مهمترین عوامل به وجود آورنده ضایعات رواني و كاهش سلامت روانی معرفي شده است كه دراغلب اين مطالعات استرس به عنوان پاسخي كه مستقيماً تحت تأثير منابع فشارزا تجربه مي­شود، در نظر گرفته شده است. اما تأكيد بر اين مسأله اهميت دارد كه استرس همواره به صورت مستقيم از منابع فشارزا ناشينمي­شود، بلكه نحوه ادراك فرد از استرس، در تجربه آن، نقش اساسي دارد چرا كه بر اساس مطالعات صورت گرفته معلوم شده است كه رويدادهاي استرس­زاي مشابه، اثرات متفاوتي در افراد مختلف پديد مي­آورند. ازاين رو، اين باور كه متغيرهايي وجود دارند كه رابطه استرس را با سلامت روانی تعديل مي­كنند، قوت گرفته است. یکی از متغیرهایی را که در این زمینه می­توان مورد توجه قرار داد، شیوه­های مقابله با رویدادهای استرس­زاست. به طوری که بر اساس تئوري­هاي روان شناختي راهبردهاي مقابله­اي نقش مهمي در كاهش استرس و در نتيجه افزایش سلامت روان افراد دارند؛ به بيان ديگر هر چه منابع افراد براي مقابله بيشتر باشد، كمتر اين احتمال وجود دارد تا گرفتار موقعيت­هايي شوند كه در آن­ها آسيب پذيرترند (بهروزیان، خواجه­الدین، هدایی و زمانی، 1388). مکانیسم­های به کار رفته در مقابله با استرس و میزان حمایت اجتماعی و عامل مهم تعیین کننده میزان تحلیل هیجانی و کاهش کارآیی فرد هستند (بیکر، اوبرین و صلاح­الدین[11]، 2007). بر اساس تئوري­هاي روانشناختي سبك­هاي مقابله­اي نقش مهمي در كاهش استرس و در نتيجه سلامت عمومي افراد دارند (چین­آوه، 2010؛ ضیغمی و پوربهاالدینی زرندی، 1390). بنابراین با توجه به مطالب ارائه شده اين فرض شکل مي­گيرد که راهبردهای مقابله با رویدادهای استرس­زا می­تواند نقش واسطه­ای و همچنین تعدیل کننده در رابطه­ی بین استرس­ شغلی و سلامت روان داشته باشد بنابراین در پژوهش حاضر سعی بر آن است تا به بررسی رابطه استرس­ شغلی و سلامت روان با تاکید بر نقش واسطه­ای راهبردهای مقابله­ای در کارمندان سازمان جهاد کشاورزی استان زنجان، پرداخته شود.

2-1 بیان مساله

نيروي انسانيِ كارآمد پربهاترين و ارزنده­ترين ثروت و دارايي هر كشور است. جوامع بسياري عليرغم داشتن منابع طبيعي سرشار به دليل فقدان نيروي انساني شايسته و لايق، توان استفاده از اين مواهب الهي را ندارند. نیروی انسانی کارآمد آن­هایی هستند که ضمن برخورداری از دانش و مهارت، توانایی­های لازم جهت انجام بسنده و موثر وظایف شغلی از سلامت روان برخوردار باشند (گنجی، 1391). سلامت رواني، به عنوان رفتار موزون و هماهنگ با جامعه، شناخت و پذيرش واقعیت­هاي اجتماعي، قدرت سازگاري با آن­ها و ارضاء نیازهاي متعادل خويشتن تعريف شده است (به نقل از هاشمی­نژاد و همکاران، 1392). در این خصوص سازمان بهداشت جهانی[12] (WHO) (2005) سلامت روانی را تعادل بین جنبه­های مختلف زندگی، جهانی، اجتماعی، روحی، معنوی و هیجان می­داند و نحوه­ای که ما محیط پیرامونمان را اداره می­کنیم و برای زندگی خود تصمیم می­گیریم از اهمیت خاص برخوردار است. سلامت روانی حالت عملکرد و موفقیت­آمیز کنش روانی است که حاصل آن فعالیت­های ثمر بخش، روابط رضایت بخش با دیگران، توانایی سازگاری با تحولات و کنار آمدن با ناملایمات است. ارتقای سلامت روانی در جامعه موجب بهبود کیفیت زندگی می­شود. طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی از هر 4 نفر 1 نفر (25درصد) از افراد در هر مرحله از زندگی از یک یا چند اختلال روانی رنج می­برند. بر اساس گزارش مرکز کنترل بیماری­های آمریکا[13] (CDC) 8/7 درصد مردان و 3/12 درصد زنان در سنین 24-18 از مشکلات روانی به ویژه استرس رنج می­برند. از ویژگی­های افراد دارای سلامت روانی می­توان به شناخت خود، انگیزه­ها، آرزوها و محیط خود، یکپارچگی شخصیت که خود موجب هماهنگی بین اعمال مختلف فرد با یکدیگر می­گردد اشاره داشت. در ایران نیز این آمار از سایر کشورها کمتر نیست؛ به طوری که در طرح ملی بررسی سلامت و بیماري در ایران میانگین اختلالات در افراد بالاي 15 سال ایران 21درصد گزارش شد (خانی، یکه­فلاح و حاج­حسینی، 1392). همچنین سازمان جهاني بهداشت بر اساس شاخص جهاني بیماري­ها، برآورد مي­كند كه بیماري­هاي رواني از جمله استرس­هاي مربوط به اختلالات رواني، دومین علت ناتواني­ها تا سال 2020 خواهد بود (به نقل از کالیا[14]، 2002). این در حالی است که مطالعات متعدد انجام گرفته در گروه­هاي شغلي مختلف، بين سلامت رواني و رضايت شغلي افراد ارتباط قابل توجهي نشان داده­اند؛ به نحوي كه افراد با رضايت شغلي كمتر از سلامت رواني كمتري برخوردار بوده­اند (اُ-سولیوان، کیان و مورفی[15]، 2005). یکی از عامل­هایی که می­تواند سلامت روانی افراد را تحت تأثیر قرار دهد، استرس­های ناشی از شغل است. افرادی که استرس زیادی را تحمل می‌کنند توجه کمتری به انجام کار خود دارند و بنابراین ممکن است به خود و دیگر افراد سازمان آسیب­هایی وارد کنند. به طور کلی استرس شغلی، بازده و بهره‌وری کارکنان را پایین می‌آورد و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺴﺘﺮده­اي ﺑﺮ ﺳﻼﻣﺖ رواﻧﯽ و ﺑﺪﻧﯽ دارد. ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﺳﺘﺮس­ ﮐﺎرﮐﺮد ﺷﻐﻠﯽ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎري ﺟﺪي ﮔﺮدد (ﻣﻬﺪاد، 1389). هلمز[16] (2002) یکی از عوامل موثر بر عملکرد افراد در سازمان­ها را، استرس شغلی می­داند که سلامت روانی بسیاری از افراد را در معرض خطر قرار داده است. بدین لحاظ در دهه اخیر موضوع استرس و آثار آن در سازمان به یکی از مباحث اصلی رفتار سازمانی تبدیل شده است (به نقل از رضائیان، 1383). استرس شغلي زماني روي مي­دهد كه انتظارات از فرد بيشتر از اختيارات و توانايي­هاي او باشد. وقتي كه در محيط كار مجال نشان دادن خلاقيت، تصميم­گيري و درايت از فرد گرفته شود در او استرس بروز مي­نمايد كه در نهايت منجر به كاهش كارايي مي­شود؛ اين امر يكي از مشكلات و تهديدهاي بزرگ، جهت سلامت افراد در جوامع مدرن امروزي است (مسلر و کاپوبینانکو[17]، 2001). در اغلب تحقيقاتی که استرس شغلی را مورد کنکاش قرار داده­اند نشان داده شده است که نيروى كار در معرض استرس شغلى در كشورهاى توسعه يافته حدود 30 درصد مى­باشد كه اين ميزان در كشورهاى در حال توسعه به مراتب بيشتر است (سوارد[18]، 2004). شواهدي در دست است که نشان می­دهد استرس می­تواند بر روي سلامتی فرد و پیامدهاي مهم سازمانی از قبیل بهره­وري نیز تأثیرگذار باشد (لادو[19]، 1999). نارضایتی شغلی از پیامدهای استرس شغلی محسوب می­شود و از نظر اقتصادی و اجتماعی برای فرد هزینه­هایی در بر خواهد داشت (تایسون و پونگرونگفانت[20]، 2004). همچنين استرس شغلی با كاهش كارايي افراد، باعث افزايش ميزان غيبت از محل كار، كاهش توليد، جابجايي نيرو، تعارض­هاي كاري، هزينه­هاي پزشكي، از كار افتادگي و بودجه­هاي مربوط به استخدام نيروهاي جديد باعث وارد شدن هزينه­هاي گزافي به سازمان­ها و شركت­ها مي­شود (قاسمی پیرلوطی و همکاران، 1392). به طوری که سازمان بین المللي كارگر[21] (ILO) هزينه­هاي وارد بر كشورها به دلیل استرس شغلی را 1 تا 5/3 درصد تولید ناخالص داخلي تخمین زده و اعلام مي­كند كه اين مقدار در حال افزايش است (به نقل از هاشمی­نژاد و همکاران، 1392). بنابراین مي­توان با شناسايي و اصلاح عوامل تنش­زاي محیط كار، از ايجاد بیماري­هاي رواني در اين گروه از افراد جلوگیري كرد و جلوی هزینه­های تحمیلی ناشی از آن را گرفت.

از سوی دیگر، لیندن[22] (2005) معتقد است مدیریت استرس، توانایی افراد را براي کاهش استرس و سازگاري مناسب با موقعیت­هاي استرس­آور افزایش می­دهد. یکی از راه­های تعدیل اثرات مخرب استرس شغلی، تأثیر بر راه­هایی است که استرس شغلی از آن طریق بر روی سلامت روانی تأثیر می­گذارد. یکی از این راه­ها، راهبردهای مقابله با رویدادهای استرس­زا است که به نظر می­رسد استرس شغلی از طریق آن سلامت روانی فرد شاغل را هدف قرار می­دهد. شيوه­هاي مقابله با استرس يعني فرآيندي كه به وسيله آن افراد مسائل ناشي از استرس و هيجان منفي ايجاد شده را تحت كنترل خود در مي­آورند (پنلی و توماکا[23]، 2002). راهبردهای مقابله­ای مجموعه­ای از تلاش­های شناختی و رفتاری فرد است که در جهت تعبیر و تفسیر و اصلاح یک وضعیت تنش­زا به کار می­رود و منجر به کاهش رنج ناشی از آن می­شود (لازاروس، 1984). سه راهبرد اصلی مقابله عبارتند از: راهبرد مقابله­ای هیجان­مدار که شامل کوشش­هایی جهت تنظیم پیامدهای هیجانی واقعه تنش­زاست و تعادل عاطفی و هیجانی را از طریق کنترل هیجانات حاصله از موقعیت تنش­زا حفظ می­کنند؛ راهبرد مقابله­ای مساله­مدار شامل اقدامات سازنده فرد در رابطه با شرایط تنش­زا است و سعی دارد تا منبع تنیدگی را حذف کرده یا تغییر دهد؛ و راهبرد مقابله­ای اجتناب­مدار شامل اقدامات که در آن فرد سعی می­کند از عامل استرس دوری کند (فولکمن و لازاروس[24]، 1984). در حوزه رابطه سلامت روانی و راهبردهای مقابله­ای، می­توان گفت که سلامت روانی در یک تعامل دو طرفه از سویی از نتایج انتخاب و استفاده از راهبردهای مقابله­ای موثر و متناسب با تغییر و تنش محسوب می­گردد و از سوی دیگر خود زمینه­ساز فضای روانی سالمی است که در پرتو آن شناخت صحیح و ارزیابی درست موقعیت تنش­زا جهت انتخاب راهکار مقابله­ای موثر، میسر می­گردد. روان­شناسی سلامت برای نقش راهبردهای مقابله­ای در چگونگی سلامت جسمانی و روانی اهمیت زیادی قائل است. راهبردهای مقابله­ای به عنوان واسطه بین استرس و بیماری شناخته شده­اند (فولکمن و لازاروس، 1984). در این زمینه از دیدگاه علمی راهبردهايي كه فرد در رويارويي با موردهاي استرس­زا به كار مي­برد، نقش اساسي و تعيين كننده در سلامت جسماني و رواني فرد و بالطبع آن خشنودي شغلي او ايفا مي­كند، افزون بر اين نظريه­هاي متعددي وجود دارند كه بيان مي­كنند، ماهيت راهبردها و منابع رويارويي فرد طي تحول شخصيت شكل مي­گيرد و عامل­هاي محيطي در شكل­گيري آن نقشي قاطع دارند. وجود برخي از اين عامل­ها باعث مي­شوند كه واكنش فرد به سطوح بالاي استرس كاهش يابد و آثار زيانبار آن تعديل شود و بنابراين، فرد بهتر بتواند به رويارويي با آن بپردازد (سایبان­فرد، 1381). افرادي كه دچار استرس مي­شوند و توان رويارويي كارآمد با آن­ها را ندارند، از جنبه­هاي جسماني، رواني و رفتاري دچار مشكل مي­شوند، اما آنچه در اين بين مي­تواند مايه­ي خوشبختي و اميدواري باشد، شناسايي عامل مهم راهبردهاي رويارويي است كه به عنوان يك متغير ميانجي مي­تواند پيامدهاي استرس را تحت تأثير قرار داده و مهار كند و يا به آن دامن زند (شفیعی سروستانی و شجاعتی، 1387). بنابراین با توجه به مطالب مطرح شده در این قسمت می­توان مدلی جهت تبیین تأثیر استرس شغلی بر سلامت روانی کارکنان ارائه کرد که در آن انتظار می­رود راهبردهای مقابله­­ای در رابطه­ی بین استرس شغلی و سلامت روانی،

[1] - Iacovides, Fountoulakis, Kaprinis & Kaprinis

[2] - job stress

[3] - Hoel, Sparks & Cooper

[4] - National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH)

[5] - Francois

[6] - Devries & Wilkerson

[7] - mental health

[8] - Norito & Takashi

[9] - Neylan

[10] - Gesrhon

[11] - Baker, OBrien & Salahuddin

[12] - World Health Organization (WHO)

[13] - Centers for Disease Control and Prevention (CDC)

[14] - Kalia

[15] - O`sullivan, Keane & Murphy

[16] - Holmes

[17] - Mesler & Capobianco

[18] - Seward

[19] - La Dou

[20] - Tyson & Pongruengphant

[21] - International Labour Organization (ILO)

[22] - Linden

[23] - Penley & Tomaka

[24]- Folkman & Lazarus